Vademecum Prawa Odszkodowań

Spis treści

Wstęp

Rozdział I – Podstawowe zasady odpowiedzialności za szkodę z czynu zabronionego

1. Odpowiedzialność na zasadzie winy.
2. Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka.
3. Odpowiedzialność na zasadzie słuszności

Rozdział II – Roszczenia poszkodowanych wobec sprawców szkody.

1. Odszkodowanie.
2. Zadośćuczynienie.
3. Renta odszkodowawcza.

Rozdział III – Przedawnienie roszczeń odszkodowawczych z tytułu czynu zabronionego

1. Przedawnienie – definicja.
2. Podstawowy termin przedawnienia roszczeń.
3. Przedawnienie roszczeń powstałych w wyniku przestępstwa.
4. Przedawnienie roszczeń przeciwko ubezpieczycielowi sprawcy szkody.
5. Przerwanie terminu przedawnienia.

Rozdział IV – Rady dla poszkodowanych – jak zachować się po wypadku.

1. Wprowadzenie.
2. O czym należy pamiętać po wypadku.
3. Dokumentacja poniesionych kosztów.

Wstęp

Niniejsze vademecum zostało stworzone w interesie osób poszkodowanych w wyniku tzw. czynów niedozwolonych, w szczególności w wyniku wypadków samochodowych, wypadków w pracy oraz błędów medycznych. Głównym jego założeniem jest wyjaśnienie poszkodowanym, których wiedza prawna w zakresie odszkodowań jest znikoma, podstawowych zagadnień związanych z wyrządzonymi szkodami i ewentualnymi roszczeniami jakie przysługują im wobec sprawcy szkody.

Autorem opracowania jest specjalizujący się w zakresie prawa odszkodowawczego Tomasz Szadach, aplikant radcowski, członek Okręgowej Izby Radców Prawnych w Poznaniu.

Wieloletnia praktyka autora vademecum pokazuje, że poszkodowani nie są świadomi przysługujących im praw, przez co nie egzekwują ich od sprawców szkody. Najczęściej poprzestają na skorzystaniu z własnych polis ubezpieczeniowych, które nie zawsze wystarczają na pokrycie wszelki wyrządzonych szkód.  Autor niniejszego opracowania ma nadzieję, że dzięki jego pracy, wiele osób poszkodowanych uzyska należne kwoty w związku z doznaną przez nich szkodą.

Rozdział I

Podstawowe zasady odpowiedzialności za szkodę
z czynu zabronionego

1. Odpowiedzialność na zasadzie winy

Na gruncie prawa cywilnego jedną z podstawowych zasad odpowiedzialności za szkodę, jest odpowiedzialność oparta na zasadzie winy. Jak wynika z art. 415 Kodeksu cywilnego (dalej jako k.c.): „Kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia”. Najprościej rzecz ujmując, odpowiedzialnością za naprawienie szkody obarczona jest osoba, która w wyniku swojego działania lub zaniechania wyrządziła drugiemu szkodę, przy czym nie ma tutaj znaczenia, czy osoba ta działała umyślnie czy nieumyślnie. Odpowiedzialność na zasadzie winy ponosi także osoba prawna za zawinione działania i zaniechania jej organu (art. 416 k.c.).  Do przypisania odpowiedzialności na zasadzie winy konieczne jest: udowodnienie winy, powstałej szkody oraz związku przyczynowo – skutkowego pomiędzy zachowaniem sprawcy szkody, a szkodą. Przypisanie odpowiedzialności za szkodę jest także możliwe
w przypadku:

• winy w nadzorze (art. 427 k.c.), kiedy szkoda została wyrządzona przez pozostającą pod nadzorem osobę, której z powodu wieku albo stanu fizycznego lub psychicznego winy przypisać nie można;
• winy w wyborze (art. 429 k.c.), kiedy szkoda została wyrządzona przez osobę, której powierzono wykonywanie czynności i szkoda ta powstała przy wykonywaniu tej czynności (za wyjątkiem zlecenia tej czynności podmiotowi profesjonalnemu).

Odpowiedzialności za zasadzie winy nie ponoszą osoby:

• działające w obronie koniecznej (art. 423 k.c., art. 343 § 1 k.c.) lub w stanie wyższej konieczności (art. 424 k.c. );
• działające w ramach tzw. samopomocy (art. 432 k.c., art. 343 § 2 k.c.);
• działające za zgodą poszkodowanego;
• wykonujące w sposób zgodny z obowiązującymi przepisami swoje prawa podmiotowe.

2. Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka

Poza odpowiedzialnością na zasadzie winy, Kodeks cywilny przewiduje o wiele dalej idącą odpowiedzialność za powstałą szkodę, a mianowicie odpowiedzialność na zasadzie ryzyka. Powyższa odpowiedzialność sytuuje poszkodowanego w bardzo korzystnej sytuacji, bowiem dla żądania naprawienia szkody, nie musi on wykazywać winy danego podmiotu.  Na zasadzie ryzyka odpowiadają m.in. posiadacze pojazdów mechanicznych, a także podmioty prowadzące na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych itp.). Co ciekawe, za podmiot odpowiadający na zasadzie ryzyka, można uznać przedsiębiorstwo prowadzące basen.[1] Do przypisania odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, konieczne jest jedynie wykazanie szkody, zdarzenia oraz związku przyczynowo-skutkowego.

Przepisami regulującymi odpowiedzialność na zasadzie ryzyka w Kodeksie cywilnym są:

• 430 k.c. – odpowiedzialność podmiotu za osoby, którym na własny rachunek powierza wykonanie czynności, a które podlegają jego kierownictwu (np. szpital, który ponosi odpowiedzialność za zawinione działania lekarzy);
• 433 k.c. – odpowiedzialność posiadacza pomieszczenia za szkodę powstałą
  w wyniku wyrzucenia, wylania lub spadnięcia jakiegokolwiek przedmiotu
  z pomieszczenia (np. odpowiedzialność właściciela nieruchomości za spadnięcie sopli lodu na osobę przed budynkiem);
• 434 k.c. – odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części;
• 435 k.c. – odpowiedzialność za szkody związane z ruchem przedsiębiorstwa za pomocą sił przyrody;
• 436 k.c. – odpowiedzialność posiadacza pojazdu mechanicznego za szkody wyrządzone w związku z ruchem tego pojazdu (np. potrącenie pieszego na pasach).

Aby zwolnić się z odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, odpowiedzialny na zasadzie ryzyka musi wykazać jedną z tzw. okoliczności egzoneracyjnych:

• zaistnienie siły wyższej;
• wyłączną winę poszkodowanego;
• wyłączną winę osoby trzeciej, za którą odpowiedzialny na zasadzie ryzyka nie ponosi odpowiedzialności;
• brak winy osoby, której powierzono wykonanie czynności (dot. art. 430 k.c.).

3. Odpowiedzialność na zasadzie słuszności

Trzecią, odrębną podstawą odpowiedzialności od zasad winy i ryzyka, jest odpowiedzialność na zasadzie słuszności. Dotyczy ona zasadniczo trzech przypadków:

• 417 k.c. – odpowiedzialność Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego lub innej osoba prawna wykonującej władzę publiczną z mocy prawa za niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu tej władzy (np. odszkodowanie za bezprawnie wydany akt prawny, który spowodował obniżenie wartości nieruchomości);
• 428 k.c. – dot. sytuacji gdy sprawca z powodu wieku (małoletni poniżej lat 13) albo stanu psychicznego lub cielesnego nie jest odpowiedzialny za szkodę, a brak jest osób zobowiązanych do nadzoru albo gdy nie można od nich uzyskać naprawienia szkody – istnieje wtedy możliwość dochodzenia odszkodowania od takiego sprawcy na zasadzie słuszności, jeżeli z okoliczności, a zwłaszcza z porównania stanu majątkowego poszkodowanego i sprawcy, wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego;
• 431 k.c. – odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzę – chyba że sprawca ani osoba za którą ponoszą odpowiedzialność nie ponoszą winy.

Tak jak w przypadku odpowiedzialności na zasadzie ryzyka, warunkiem koniecznym do uzyskania odszkodowania nie jest wykazanie winy, a jedynie zaistnienia sytuacji wskazanej w powyższych przepisach, szkody oraz związku przyczynowo-skutkowego.

Rozdział II

Roszczenia poszkodowanych wobec sprawców szkody

1. Odszkodowanie

Podstawowym świadczeniem, jakiego może domagać się poszkodowany jest odszkodowanie. Świadczenie to ma za zadanie naprawić powstały w majątku podmiotu poszkodowanego uszczerbek. Sprawca szkody, może ją naprawić według wyboru poszkodowanego – poprzez zapłatę sumy pieniężnej równowartej powstałej szkodzie lub przywrócenie stanu poprzedniego.

Granice odpowiedzialności odszkodowawczej sprawcy szkody wyznacza art. 361 oraz 362 k.c. – zgodnie z powyższymi przepisami, odpowiedzialność sprawcy jest ograniczona do tzw. normalnych następstw działania lub zaniechania z których powstała szkoda.   Odszkodowanie powinno pokrywać poszkodowanemu szkodę rzeczywistą (np. koszt naprawy uszkodzonego pojazdu) oraz utracone korzyści (np. utracone dochody wskutek niemożności wykonywania pracy zarobkowej z uwagi na zniszczenie narzędzia pracy). Ponadto, odszkodowanie może ulec ograniczeniu w przypadku przyczynienia się poszkodowanego do powstania szkody.

Doznanie przez poszkodowanego uszkodzenia ciała lub rozstroju zdrowia, daje mu możliwość żądania od sprawcy szkody wyłożenia z góry sumy potrzebnej na koszty leczenia, a jeżeli poszkodowany stał się inwalidą, także sumy potrzebnej na koszty przygotowania do innego zawodu (art. 444 par. 1 k.c.). Jeżeli wskutek doznanych obrażeń lub rozstroju zdrowia poszkodowany zmarł, sprawca jest zobowiązany pokryć koszty leczenia oraz związane z pochówkiem temu kto je poniósł (art. 446 par. 1 k.c.) Co więcej, najbliższa rodzina poszkodowanego może żądać także stosownego odszkodowania, jeżeli śmierć pogorszyła znacznie jej sytuację życiową (art. 446 par. 3 k.c.).

2. Zadośćuczynienie

W przypadku naruszenia przez sprawcę szkody dóbr osobistych poszkodowanego, sprawca jest zobowiązany do zapłaty na rzecz poszkodowanego odpowiedniego zadośćuczynienia. Kwota ta ma naprawić poszkodowanego tzw. szkodę niemajątkową. Zadośćuczynienia od sprawcy szkody można domagać się m.in. w przypadku uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, (art. 445 k.c. w zw. z art. 444 k.c.), śmierci najbliższego członka rodziny (art. 446 par. 4 k.c.) czy też za naruszenie innych dóbr osobistych (art. 448 k.c. w zw. z art. art. 24 k.c.).

Kwota jakiej może domagać się poszkodowany nie została w sposób ścisły określona w ustawie. Ustawodawca posługuje się płynnym pojęciem „odpowiedniej sumy” – pozostawiając tym samym sądom możliwość podjęcia decyzji co do należnej kwoty zadośćuczynienia indywidualnie w każdej ze spraw. W orzecznictwie przyjmuje się, że przy ustalaniu kwoty zadośćuczynienia, pod uwagę powinno się brać w szczególności:

• rodzaj obrażeń jak i też rozmiar związanych z nimi cierpień fizycznych lub psychicznych;
• stopień kalectwa lub oszpecenia;
• poczucie nieprzydatności;
• konieczność korzystania ze wsparcia bliskich;
• wiek osoby poszkodowanej;
• widoki na przyszłość.

Obserwując orzecznictwo sądów powszechnych można zauważyć znaczący wzrost przyznawanych kwot zadośćuczynienia na przestrzeni ostatnich lat. Przykład:

• Potrącenie na pasach – stłuczenie kostki i podudzia

Kwota wypłacona poszkodowanemu polubownie: 2 150,00 zł.

Kwota przyznana przez sąd: 29 000,00 zł.

(wyrok Sądu Rejonowego dla Krakowa-Krowodrzy w Krakowie z dnia 22 kwietnia 2014 r., sygn. akt I C 1424/10);

• Wypadek komunikacyjny – złamana ręka

Kwota wypłacona poszkodowanemu polubownie: 10 000,00 zł

Kwota przyznana przez sąd: 50 000,00 zł

(wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie  z dnia 25 sierpnia 2014 r. sygn. akt III C 1028/13)

3. Renta odszkodowawcza

Osobie poszkodowanej, która doznała obrażeń ciała, w szczególnych przypadkach może także przysługiwać od sprawcy szkody miesięczna renta odszkodowawcza. Renty tej nie należy mylić z rentą przyznawaną przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Renta przysługuje poszkodowanemu od zobowiązanego do naprawienia szkody, w przypadku gdy utracił on całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość (art. 444 par. 2 k.c.). Wysokość należnej renty jest obliczana (w dużym uproszczeniu) w oparciu o dochody osiągane przed i po wypadku, zwiększone potrzeby o charakterze stałym (np. związane z leczeniem i rehabilitacją), a także utracone możliwości zarobkowe (widoki na przyszłość).

Ponadto, w przypadku śmierci poszkodowanego, osoby najbliższe, względem których na zmarłym ciążył obowiązek alimentacyjny, mogą żądać renty alimentacyjnej, obliczonej stosownie do potrzeb poszkodowanego i możliwości zarobkowych i majątkowych zmarłego. W kręgu osób uprawnionych do renty znajdują się także osoby bliskie, którym zmarły stale i dobrowolnie dostarczał środków na utrzymanie – w sytuacji gdy wymagają tego zasady współżycia społecznego.

Rozdział III

Przedawnienie roszczeń odszkodowawczych z tytułu czynu zabronionego

1. Przedawnienie – definicja

Przedawnienie jest instytucją prawa mającą zastosowanie m.in. w prawie cywilnym. Polega ono na możliwości uchylenia się przez osobę zobowiązaną (dłużnika) od zaspokojenia danego roszczenia po upływie określonego w przepisach prawa terminu. Termin przedawnienia ulega wielu modyfikacjom, w zależności od tego kto dane roszczenie kieruje i w jakim czasie, a także wobec jakiego podmiotu.

Roszczenie przedawnione nabiera charakteru zobowiązania naturalnego (tj. takiego, którego nie da się dochodzić przed sądem), a zatem może ono zostać w każdym momencie dobrowolnie zaspokojone przez dłużnika. Dochodzenie przedawnionego roszczenia przed sądem może prowadzić do oddalenia powództwa. Wymagane jest jednak podniesienie w procesie przez dłużnika stosownego zarzutu. Wyjątkową sytuacja ma miejsce kiedy będąc przedsiębiorcą po stronie pozwanej mamy konsumenta – w takich sprawach sąd zobligowany jest rozważyć zastosowanie przepisów o przedawnieniu z urzędu.

Bardzo istotną kwestią z punktu widzenia ochrony praw poszkodowanego jest przerwanie biegu przedawnienia. Szczegółowo zagadnienie to zostanie poruszone w pkt 5 tego rozdziału.

2. Podstawowy termin przedawnienia roszczeń

Jak stanowi art. 442 ze zn. 1 par. 1 k.c. „Roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem lat trzech od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się albo przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę” Powyższe oznacza, że 3-letni termin przedawnienia rozpoczyna swój bieg w momencie dowiedzenia się o powstaniu szkody i o tym jaki podmiot jest za nią odpowiedzialny, przy czym musi to nastąpić w okresie 10 lat od jej powstania. Takie uregulowanie przez ustawodawcę przedawnienia roszczeń z czynów niedozwolonych, chroni poszkodowanych w sytuacji gdzie szkoda ujawniła się później. Ma to szczególnie doniosłe znaczenie w przypadku tzw. błędów medycznych, gdzie ich konsekwencje często wynikają dopiero po wielu latach.

3. Przedawnienie roszczeń powstałych w wyniku przestępstwa.

Roszczenie o naprawienie szkody powstałej w wyniku przestępstwa przedawnia się
w dłuższym czasie niż w przewidzianym w art. 442 ze zn. 1 par. 1 k.c. Zgodnie bowiem z par. 2 powołanego przepisu „Jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia.” Powyższa regulacja umożliwia poszkodowanym dochodzenie swoich roszczeń nawet po upływie kilkunastu lat od zdarzenia. Co bardzo istotne, taki termin przedawnienia dotyczy także m.in. osób poszkodowanych w wypadkach komunikacyjnych, gdzie doznali oni obrażeń ciała skutkującym rozstrojem zdrowia powyżej 7 dni.

4. Przedawnienie roszczeń przeciwko ubezpieczycielowi sprawcy szkody

Często zdarza się, że sprawca szkody posiada stosowne ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej. Aby zatem określić termin przedawnienia roszczeń wobec ubezpieczyciela, należy sięgnąć do art. 819 § 3 k.c., który stanowi, że: „W wypadku ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej termin roszczeń poszkodowanego wobec zakładu ubezpieczeń o odszkodowanie lub zadośćuczynienie przedawnia się z upływem okresu przewidzianego dla tego roszczenia w przepisach o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym lub niewykonaniem bądź nienależytym wykonaniem zobowiązania.”  Tym samym, jak wynika wprost z treści tego przepisu, termin przedawnienia roszczeń wobec ubezpieczyciela należy wiązać z przepisami dot. przedawnienia określonych roszczeń wobec sprawcy szkody.

5. Przerwanie terminu przedawnienia

Wobec daleko idących dla poszkodowanego skutków przedawnienia swoich roszczeń wobec sprawcy szkody lub jego ubezpieczyciela, istotne jest należyte zabezpieczenie swoich interesów poprzez przerwanie biegu terminu przedawnienia.

Przerwanie biegu przedawnienia jest możliwe w szczególności w przypadkach wymienionych w art. 123 k.c., tj.:

1) przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia lub ustalenia albo zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia;

2) przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje;

3) przez wszczęcie mediacji.

Bardzo korzystną sytuację mają poszkodowani występujący ze swoimi roszczeniami wobec ubezpieczyciela sprawcy szkody. Zgodnie bowiem z art. 819 § 4 k.c. „Bieg przedawnienia roszczenia o świadczenie do ubezpieczyciela przerywa się także przez zgłoszenie ubezpieczycielowi tego roszczenia lub przez zgłoszenie zdarzenia objętego ubezpieczeniem. Bieg przedawnienia rozpoczyna się na nowo od dnia, w którym zgłaszający roszczenie lub zdarzenie otrzymał na piśmie oświadczenie ubezpieczyciela o przyznaniu lub odmowie świadczenia.” W związku z powyższym, bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się na nowo po wydaniu pierwszej decyzji ubezpieczyciela w sprawie.

Rozdział IV

Rady dla poszkodowanych – jak zachować się po wypadku

1. Wprowadzenie

Będąc ofiarą wypadku często trudno jest zachować trzeźwość umysłu, a czasami jest to z przyczyn obiektywnych niemożliwe. Niemniej, warto wcześniej wiedzieć o najistotniejszych kwestiach o jakich należy pamiętać w takiej sytuacji.

Osoby poszkodowane powinny zadbać przede wszystkim o należyte udokumentowanie przebiegu samego wypadku, a także wszelkich ponoszonych kosztów tuż po takim wypadku.

2. O czym pamiętać po wypadku

Będąc uczestnikiem wypadku, przede wszystkim należy zadbać o bezpieczeństwo swoje, a także osób postronnych. Następnie, jeżeli zdarzenie tego wymaga, należy wezwać stosowne służby i w miarę możliwości przystąpić do udzielania pierwszej pomocy poszkodowanym. Dopiero później można przystąpić do zabezpieczenia swoich interesów jako ewentualnego poszkodowanego.

Dla zabezpieczenia interesów poszkodowanego, należy przede wszystkim zadbać o:

• zabezpieczenie danych sprawcy szkody oraz świadków;
• spisanie stosownych oświadczeń o przebiegu zdarzenia;
• sporządzenie szkicu sytuacyjnego;
• wykonanie fotorelacji, a w miarę możliwości filmu z miejsca wypadku;
• spisanie powstałych szkód;
• wykonanie szczegółowych i wyraźnych zdjęć powstałych szkód;
• zebranie nagrań z monitoringu;
• ustalenie numeru polisy OC sprawcy szkody (w przypadku jej posiadania).

3. Dokumentacja poniesionych kosztów

Bardzo ważne dla poszkodowanego jest dokumentowanie wszelkich ponoszonych wydatków, tak aby było możliwe wykazanie w pełni poniesionej szkody majątkowej. Ponadto, należy pamiętać o dokumentacji umożliwiającej wykazanie poniesionej szkody niemajątkowej (krzywdy). W szczególności należy więc pamiętać o:

• zbieraniu rachunków, paragonów i faktur za poniesione wydatki;
• zawieranych w związku ze zdarzeniem umów (np. najem pojazdu zastępczego);
• udokumentowaniu utraconych zarobków (np. poprzez zaświadczenie od pracodawcy);
• sporządzeniu stosownego kosztorysu przez rzeczoznawcę (jeżeli sytuacja tego wymaga);
• ewidencjonowaniu kosztów przejazdu w związku ze szkodą (np. do lekarza);
• ewidencjonowaniu czasu i zakresu opieki osób trzecich nad poszkodowanym (nawet jeżeli jest ona nieodpłatna);
• gromadzeniu dokumentacji z leczenia i rehabilitacji;
• gromadzeniu dokumentacji ZUS (w szczególności dot. zdolności do pracy);
• gromadzeniu dokumentacji dot. wypadku przy pracy (w szczególności protokół BHP).

Szczegółowa i skrupulatnie gromadzona dokumentacja może okazać się bezcenna dla przyszłego dochodzenia roszczeń od sprawcy szkody. Doświadczenie zawodowe autora niniejszego vademecum wskazuje bowiem, że poszkodowani bardzo często nie uzyskują należnego im odszkodowania z uwagi na brak dokumentacji, lub jej nienależyte sporządzenie.

[1] Patrz m.in. Wyrok Sądu Okręgowego w Nowym Sączu, Wydział III Cywilny Odwoławczy z dnia 25 września 2013 roku, sygn. akt III Ca 613/13, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie, I Wydział Cywilny z dnia 03 listopada 2016 roku, sygn. akt I ACa 218/16